การแพทย์แผนไทย

หมอชีวกโกมารภัจจ์ เกิดที่ประเทศอินเดียในสมัยพุทธกาล เป็นบุตรบุญธรรมของเจ้าชายอภัยราชกุมาร ราชนัดดาของพระเจ้าพิมพิสารแห่งแคว้นมคธ ได้ไปเรียนวิชาแพทย์ที่สำนักอาจารย์ทิศาปาโมกข์ ณ เมืองตักศิลา

ตำราประมวลหลักเภสัช ของ ร.ร. แพทย์แผนโบราณ วัดพระเชตุพน วิมลมัลคลาราม ราชวรวิหาร กรุงเทพมหานคร พ.ศ. ๒๕๒๑ (สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ)

หนังสือ “ตำราประมวลหลักเภสัช” เล่มนี้ รวบรวมขึ้นจากหนังสือแพทย์ศาสตร์สงเคราะห์เล่ม ๑-๒ โรงเรียนแพทย์แผนโบราณซึ่งตั้งอยู่ที่วัดพระเชตุพนฯ จังหวัดพระนคร นำมาบรรจุไว้ในหนังสือเล่มเดียวกัน ให้ชื่อว่า “ตำราประมวลหลักเภสัช” ทั้งนี้ก็เพื่อสะดวกแก่ผู้สนใจในวิชาแพทย์แผนโบราณ คือจะได้ค้นคว้าหาได้สะดวก

พระคัมภีร์ปฐมจินดาร์ เป็นตำราแพทย์แผนไทย ที่เกี่ยวกับแม่และเด็ก กล่าว ถึงเรื่องราวกำเนิดชีวิตมนุษย์ตั้งแต่แรกปฏิสนธิ การเจริญเติบโตของทารกในครรภ์ การรักษาครรภ์ การคลอด การเลี้ยงดูทารก และการรักษาสุขภาพของมารดา สาระสำคัญแสดงให้เห็นกำเนิดของโรค อาการของโรค การรักษาโรค และรายละเอียดเกี่ยวกับยาสมุนไพร

คัมภีร์มัญชุสาระวิเชียร ลักษณะลม ๑๐ ประการ ที่ทำให้เกิดโรค

ลมเป็นก้อนเป็นดาน (ลมคุละมะ)

กล่าวถึง  ลม  ๑๐  ประการ  บังเกิดในลำดับโรคอื่น ก็มี บังเกิดแต่ก่อนไข้ทั้งปวงก็มี  ลม  ๑๐  ประการ ซึ่งมีลักษณะอาการเป็นก้อนเป็นดานนั้น  คือ

"ไกษย" ตามความหมายทางการแพทย์แผนไทยหมายถึง โรคชนิดหนึ่งที่ทำให้ร่างกายทรุดโทรมผอมแห้งและสุขภาพไม่สมบูรณ์ บางตำราว่า "กษัย กไษย กไสย หรือ กระสัย" ก็เรียก

ใน พระคัมภีร์ไกษย ได้อ้างถึงพระคัมภีร์ทางการแพทย์หนึ่งเล่ม ชื่อ "คัมภีร์วุฒิกะโรค"

พระคัมภีร์ธาตุวิวรณ์ คือตำราที่ว่าด้วยการอธิบายสาเหตุที่ธาตุทั้ง ๔ คือ ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม และธาตุไฟ มีอาการไม่ปรกติ รวมถึงการแก้ไข การรักษาธาตุทั้ง ๔ ให้เป็นปรกติ จึง เป็นตำราที่มีเนื้อหาต่อเนื่องจาก "พระคัมภีร์ธาตุวิภังค์" มีพระคัมภีร์ที่อ้างถึง คือ "พระคัมภีร์โรคนิทาน พระคัมภีร์สังคหะ พระคัมภีร์วิสุทธิมรรค พระคัมภีร์คิริมานนท์ พระคัมภีร์สาโรชนา พระคัมภีร์ธาตุบรรจบ" และ "พระคัมภีร์โลกาธิจรคุณ"

สิทธิการิยะ  จะกล่าวในลักษณะฝีอยู่ในคัมภีร์ชื่อไพจิตร์มหาวงศ์  แพทย์ผู้ใดจะรักษาให้เร่งรักษาแต่เห็นขึ้นมา และหัวฝียังอ่อนอยู่  ๑ - ๒ -๓  วัน  เร่งยาจงดี  ถ้าถึง  ๖  วัน  ฝีแตกกลายเป็นร้ายนัก  จะรักษายากลำบาก    ผู้ใดแลไข้  และ ถ้าผู้เป็นไข้
ถ้าไข้ปากหวาน : ไข้เพื่อเสมหะให้โทษ   เพื่อโลหิตด้วยกัน
ถ้าไข้ปากขม : เพื่อดี  เลือด
ถ้าไข้ปากเปรี้ยว : ไข้เพื่อเลือดเดือด
ถ้าไข้ปากจืด : ไข้เพื่อลมให้โทษ

"โรคนิทาน" แปลว่า เหตุที่เกิดโรค พระคัมภีร์โรคนิทาน เป็นชื่อของพระคัมภีร์ที่ว่าด้วยเหตุและสมุฏฐานของโรค เป็น อีกพระคัมภีร์หนึ่งที่ออกนามว่าโกมารภัจแพทย์ เป็นผู้แต่ง ซึ่งเชื่อว่าเป็นการกล่าวยกย่องโกมารภัจในฐานะเป็นครูทางการแพทย์แผนไทยคน หนึ่ง

พระคัมภีร์โรคนิทานเล่มนี้ปรากฏชื่ออยู่ใน "ตำราพระโอสถพระนารายณ์" ซึ่งเป็นตำรายาที่รวบรวมขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ.๒๑๙๙-๒๒๓๑)

บุคคลที่ปรารถนาจะศึกษาหาความรู้ความชำนาญในด้านการดูแลตนเอง การรักษาโรค การส่งเสริมสุขภาพ และการป้องกันโรคนั้น สิทธิการิยะท่านว่า...เอกสาร กิจ 4 ประการ

โรคริดสีดวงทวารเป็นโรคที่ทรมานั้ทางด้างกายเเละจิตใจกันพอสมควร การเเพทย์พื้นบ้านมีวิธีการอย่างไรในการรักษาโรคนี้

พระคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัย เป็น ตำราที่ว่าด้วยปรัชญาความรู้ในการวินิจฉัยโรค รวมทั้งองค์ประกอบต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับการค้นหาสาเหตุแห่งการเกิดโรคและการรักษาสุขภาพ เป็นตำราทางการแพทย์แผนไทยเล่มเดียวที่ไม่กล่าวถึงตำรายาเลย

พระคัมภีร์ธาตุวิภังค์ เป็นตำราที่ว่าด้วยการรักษาโรคที่เกี่ยวกับความพิการของธาตุทั้ง ๔ คือ ดิน น้ำ ลม และไฟ เนื้อหาในเรื่องต่อเนื่องกับพระคัมภีร์ธาตุวิวรณ์ โดยอ้างถึงพระคัมภีร์โรคนิทาน คัมภีร์พระปรมัตถธรรม และคัมภีร์มรณญาณสูตร พิจารณาจากเนื้อหาเกี่ยวกับธาตุ ๔ นั้น เชื่อว่าได้อิทธิพลมาจากพระสุตตันตปิฎกทีฆนิกายมหาวรรค และสุมังคลวิลาสินีอรรถกถาทีฆนิกายสีลขันธวรรค ในพระไตรปิฎก อันเป็นคัมภีร์ทางพุทธศาสนา ส่วนผู้ประพันธ์นั้น ปรากฏเพียงการอ้างชื่อไว้ในตอนต้น

สูตรการคูณธาตุเเละการตั้งธาตุของหมอขุนทอง กิจเพียร ที่ท่านถ่ายทอดเป็นวิทยาทาน

พระคัมภีร์วรโยคสาร เป็น ตำราว่าด้วยองค์แห่งแพทย์ ๓๐ ประการ คุณลักษณะของแพทย์ที่ดี ลักษณะผู้ป่วย นิมิต โรค การรักษาโรค การเก็บสมุนไพร และท้ายสุดว่าด้วยอาหารที่มีคุณค่าทางโภชนาการ

พระคัมภีร์ธาตุบรรจบ เป็นตำราที่ว่าด้วยเรื่องเกี่ยวกับอุจจาระโดยเฉพาะคือ กล่าวถึงเหตุที่เกิดโรค ลักษณะอุจจาระธาตุ โรคอุจจาระธาตุ และยาแก้โรคอุจจาระธาตุ พระคัมภีร์นี้ไม่ปรากฏหลักฐานว่าแต่งในสมัยใด และใครเป็นผู้แต่ง

พระคัมภีร์ธาตุบรรจบ ปรากฏเป็นหลักฐานครั้งแรกใน "พระคัมภีร์เวชศาสตร์สงเคราะห์" เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๑๓ ซึ่งเป็นฉบับตัวเขียน ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ชำระขึ้น และได้จัดพิมพ์เผยแพร่รวมอยู่ใน "พระคัมภีร์แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์" เมื่อปี พ.ศ.๒๔๓๒ และต่อมาได้จัดพิมพ์เผยแพร่อีกหลายครั้ง

รายละเอียดพิกัดยาตามคัมภีร์เวชศึกษา ว่าด้วยเรื่องยาเเละสรรพคุณยา

พระคัมภีร์มุจฉาปักขันทิกา เป็นตำราที่ว่าด้วยอาการของโรคบุรุษและโรคสตรี รวมถึงยาสมุนไพรที่ใช้รักษาโรคบุรุษและสตรี พระคัมภีร์นี้แบ่งอาการของโรคออกเป็น ๘ ประการ ได้แก่

พระคัมภีร์ตักกะศิลา เป็นตำราที่ว่าด้วยโรคระบาดอย่างร้ายแรง เริ่มต้นด้วยเรื่องราวที่เกิดขึ้นในเมืองตักกะศิลา ว่าภายในเมืองมีโรคห่าลงเมือง ผู้คนล้มตายเป็นจำนวนมาก ส่วนที่เหลือก็หนีออกจากเมือง ปล่อยให้เมืองร้างไปในที่สุด ต่อมามีพระฤาษีผ่านมาถึงเมืองตักกะศิลา เห็นซากศพมากมาย ด้วยความสงสัยจึงตั้งพิธีชุบศพให้ฟื้นขึ้นมาแล้วสอบถาม ก็รู้ความจริงว่าเกิดโรคระบาดขึ้นในเมืองทำให้คนตายอย่างรวดเร็วเหมือนห่าลง พระฤาษีจึงได้แต่ง "พระคัมภีร์ไข้เหนือแก้ไข้พิษ ไข้กาฬตักกะศิลา สำหรับแพทย์ไปข้างน่า" เพื่อมิให้เกิดเหตุร้ายแก่ผู้คนเหมือนเช่นเกิดที่เมืองตักกะศิลา

พระ คัมภีร์ตักกะศิลา โดยความหมายก็คือ ตำราที่ว่าด้วยโรคซึ่งระบาดอย่างรวดเร็วเหมือนห่าลงที่เมืองตักกะศิลา ในตำราใช้ว่า "โรคไข้พิษ โรคไข้เหนือ และโรคไข้กาฬ"

เป็นความรู้ที่ถูกจัดเเจงตามทฤษฏีเเพทย์เเผนไทยโบราณอีสาน หมอยาพึงรู้เร่งศึกษาให้เชี่ยวชาญเถิด

พระคัมภีร์มหาโชตรัต เป็นตำราที่ว่าด้วยโรคของสตรีโดยเฉพาะ ปรากฏหลักฐานตั้งแต่สมัยอยุธยา ในตำราพระโอสถพระนารายณ์ ซึ่งแต่งขึ้นในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ.๒๑๙๙-๒๒๓๑)

ในตำรายาที่วัดราชโอรส ซึ่งให้ความสำคัญเป็นอย่างมากแก่ตำรายารักษาโรคสำหรับสตรี ตำรายาดังกล่าว ส่วนหนึ่งน่าจะนำมาจาก พระคัมภีร์มหาโชตรัต ส่วนในจารึกตำรายาที่วัดพระเชตุพนวิมลมัลคลารามนั้น การรักษาโรคสำหรับสตรีได้จัดไว้อยู่ในวิชาเวชศาสตร์ คือ ตำราว่าด้วยยารักษาโรคต่างๆ

เนื้อหาของพระคัมภีร์ชวดารเป็นการอธิบายถึงโรคลมและโรคเลือดตามทฤษฎีการแพทย์แผนไทย

เลือด (หรือโลหิต) และ ลม ในความเชื่อของการแพทย์แผนไทยมีความสำคัญมากและถือว่าเกี่ยวเนื่องกัน ทฤษฎีนี้เชื่อว่าชีวิตจะดำรงอยู่ได้ต้องอาศัยเลือดและลมเป็นประการสำคัญ ความหมายของเลือดและลมจึงกว้างขวางและมีบทบาทในการวินิจฉัยโรคตามทฤษฎีของ การแพทย์แผนไทย ซึ่งมักจะกล่าวว่า "เลือดลมไม่ปรกติ" ก็ทำให้ร่างกายไม่ปรกติไปด้วย

ความหมายของเส้นประธาน

เส้นประธาน คือ เส้นซึ่งเป็นหลักสำคัญของวิชาการนวดไทย ตามที่บูรพาจารย์ได้ถ่ายทอดสืบต่อกันมา เชื่อกันว่ามีเส้นอยู่ในร่างกายถึง 72,000 เส้น แต่ที่เป็นเส้นประธานแห่งเส้นทั้งปวงมีเพียง 10 เส้นเท่านั้น เส้นประธานเป็นทางเดินของลม ซึ่งเป็นพลังกายในที่หล่อเลี้ยงร่างกายให้ทำงานได้ตามปกติ